Giải quyết tranh chấp hợp đồng xây dựng công trình công nghiệp với nhà thầu nước ngoài tại Việt Nam

Sep 24

Khi doanh nghiệp trong nước ký hợp đồng xây dựng công trình công nghiệp với nhà thầu nước ngoài, một số tranh chấp rất dễ phát sinh do khác biệt pháp lý, ngôn ngữ, điều kiện thi công, hoặc việc điều chỉnh chi phí, tiến độ, nghiệm thu… Việc xử lý tranh chấp trong môi trường có yếu tố quốc tế đòi hỏi kế hoạch kỹ càng, hiểu rõ luật Việt Nam và khả năng phối hợp với luật quốc tế. Dưới đây là hướng tiếp cận theo kiểu “câu hỏi – trả lời” giúp bạn hình dung cách xử lý hiệu quả.

1. Hợp đồng dự kiến “có yếu tố nước ngoài” – cần chú ý gì từ đầu?

1.1. Khi nào hợp đồng xây dựng được xem có yếu tố nước ngoài?

Một hợp đồng xây dựng được xem như hoạt động có yếu tố nước ngoài nếu:

Có ít nhất một bên là nhà thầu hoặc chủ đầu tư có quốc tịch, trụ sở ở nước ngoài;
Việc ký, thực hiện hoặc chấm dứt hợp đồng có yếu tố xảy ra tại nước ngoài;
Các điều khoản trong hợp đồng lựa chọn luật nước ngoài hoặc cơ quan giải quyết tranh chấp ở nước ngoài.

Khi hợp đồng có yếu tố nước ngoài, các bên phải tính đến việc chọn luật áp dụng và cơ quan giải quyết tranh chấp phù hợp (trọng tài quốc tế, trọng tài trong nước, tòa án Việt Nam…)

1.2. Chọn luật áp dụng & cơ quan giải quyết tranh chấp ra sao?

Theo Luật Trọng tài thương mại Việt Nam, đối với hợp đồng có yếu tố nước ngoài, các bên có quyền thỏa thuận luật áp dụng; nếu không có thỏa thuận, hội đồng trọng tài sẽ quyết định luật nào là phù hợp.
Khi chọn cơ quan giải quyết tranh chấp (trọng tài hay tòa án), hợp đồng nên ghi rõ điều khoản về xử lý tranh chấp đa tầng: ví dụ trước hết thương lượng, sau đó hòa giải, cuối cùng là trọng tài hoặc tòa án.
Với tranh chấp có yếu tố quốc tế, trọng tài thường được ưu tiên vì tính linh hoạt, bí mật, chuyên môn cao và không phải chịu ràng buộc nghiêm ngặt của hệ thống tòa án quốc gia.
Tuy nhiên, nếu hợp đồng lựa chọn Tòa án Việt Nam hoặc có liên quan bất động sản tại Việt Nam, Tòa án Việt Nam vẫn có thẩm quyền giải quyết tranh chấp thương mại có yếu tố nước ngoài.

2. Tranh chấp thường gặp & thách thức khi có nhà thầu ngoại

2.1. Các dạng tranh chấp phổ biến

Thanh toán chậm hoặc không đúng: sau khi nhà thầu hoàn thành một giai đoạn hoặc hạng mục, chủ đầu tư trì hoãn thanh toán hoặc từ chối thanh toán.
Tiến độ, chậm trễ: do thay đổi thiết kế, chậm bàn giao mặt bằng, điều kiện thi công bất khả kháng… Nhà thầu có khiếu nại điều chỉnh thời gian, nếu không được chấp nhận dẫn đến tranh chấp.
Chất lượng công trình & nghiệm thu: chủ đầu tư cho rằng công trình không đạt yêu cầu kỹ thuật, phát sinh lỗi sau nghiệm thu, tranh cãi về biện pháp sửa chữa, bảo hành.
Chấm dứt hợp đồng đơn phương: nếu một bên đơn phương chấm dứt hợp đồng trước hạn, sẽ phát sinh yêu cầu bồi thường thiệt hại.
Khiếu nại & thông báo sự kiện ảnh hưởng: nếu nhà thầu không gửi thông báo khiếu nại kịp thời (ví dụ trong vòng 28 ngày) thì mất quyền yêu cầu điều chỉnh hợp đồng.

2.2. Khó khăn khi tranh chấp với nhà thầu ngoại

Khác biệt luật và tập quán: thông lệ quốc tế, tiêu chuẩn kỹ thuật, ngôn ngữ hợp đồng khác nhau có thể dẫn đến cách hiểu bất đồng.
Vấn đề ngôn ngữ & chứng cứ: bằng chứng, email, bản vẽ, biên bản giám sát bằng tiếng nước ngoài cần dịch, công chứng hoặc chứng thực.
Thẩm quyền và ủy thác quốc tế: nếu nhà thầu ở nước ngoài, việc tống đạt văn bản, thu thập chứng cứ từ nước ngoài, thực hiện phán quyết quốc tế có thể gặp rào cản pháp lý và thủ tục.
Thi hành phán quyết / bản án: nếu trọng tài quốc tế ban hành phán quyết ở nước ngoài, cần có công nhận và thi hành tại Việt Nam hoặc quốc gia nơi nhà thầu có tài sản. Việc này có thể mất nhiều bước pháp lý quốc tế.

3. Quy trình thực tế đề xuất khi tranh chấp xảy ra

Dưới đây là lộ trình ứng xử thông thường khi tranh chấp phát sinh:

Bước 1: Thông báo khiếu nại và bảo lưu quyền

Ngay khi phát hiện sự kiện có thể gây ảnh hưởng hợp đồng (ví dụ chậm bàn giao mặt bằng, thay đổi thiết kế, chi phí phát sinh), nhà thầu nên gửi thông báo khiếu nại cho chủ đầu tư trong thời hạn hợp đồng (ví dụ 28 ngày). Nếu không gửi, có thể mất quyền yêu cầu điều chỉnh.

Trong thông báo này, nhà thầu nên:

Nêu rõ sự kiện, ảnh hưởng đến tiến độ/chi phí,
Đề xuất biện pháp khắc phục hoặc điều chỉnh hợp đồng,
Bảo lưu quyền yêu cầu bồi thường thiệt hại nếu việc ảnh hưởng thực sự phát sinh sau này.

Bước 2: Thương lượng & hòa giải nội bộ

Nếu hai bên vẫn có thể trao đổi thông qua thương lượng, đó là bước ưu tiên vì tiết kiệm thời gian và chi phí. Có thể kèm theo thủ tục hòa giải (hòa giải thương mại) với trung tâm hòa giải trong nước (ví dụ theo Nghị định 22/2017/NĐ-CP).

Trong hợp đồng nên có điều khoản “giải quyết tranh chấp đa tầng”: trước hết thương lượng – hòa giải – sau đó mới trọng tài hoặc tòa án.

Bước 3: Khởi động thủ tục trọng tài hoặc tòa án

Nếu thương lượng/hòa giải thất bại:

Trọng tài là lựa chọn thường được ưu tiên, nhất là trong hợp đồng có yếu tố quốc tế: thời gian linh hoạt, chuyên môn, tính quốc tế cao.
Nếu hợp đồng đã thỏa thuận Tòa án Việt Nam, hoặc tranh chấp liên quan bất động sản tại Việt Nam, bạn có thể khởi kiện tại Tòa án thương mại tại Việt Nam có thẩm quyền.
Trong phương án trọng tài, cần chuẩn bị hồ sơ: hợp đồng, phụ lục, bản vẽ, biên bản nghiệm thu, email trao đổi, chứng từ chi phí phát sinh, biên bản giám sát, chứng từ giao hàng/vật liệu…

Bước 4: Theo đuổi thi hành & công nhận quốc tế

Nếu là phán quyết trọng tài quốc tế và nhà thầu ở nước ngoài, bạn cần đưa phán quyết đi công nhận tại Việt Nam hoặc quốc gia nơi nhà thầu có tài sản để thực thi.
Nếu tòa án Việt Nam ra bản án, có thể yêu cầu cưỡng chế thi hành theo luật thi hành án dân sự trong nước.
Nếu cần, phối hợp với hệ thống tương trợ tư pháp quốc tế để tống đạt văn bản, ủy thác thu thập chứng cứ.

4. Những lưu ý chiến lược để giảm rủi ro và tăng hiệu quả

Soạn thảo hợp đồng chặt chẽ ngay từ đầu

Điều khoản giải quyết tranh chấp đa tầng rõ ràng (thương lượng → hòa giải → trọng tài/tòa án).
Quy định luật áp dụng (nếu chọn luật Việt Nam hoặc luật nước ngoài).
Điều khoản phạt chậm thanh toán, lãi suất chậm trả, điều chỉnh chi phí, ngoại tệ (nếu có).
Điều khoản khiếu nại thời hạn (ví dụ 28 ngày) để bảo lưu quyền yêu cầu.

Thu thập, quản lý chứng cứ kỹ càng

Ghi lại mọi thông báo, email, biên bản giám sát, hình ảnh, nhật ký thi công.
Nếu có tài liệu bằng tiếng nước ngoài, cần dịch công chứng để dùng trong tố tụng tại Việt Nam.

Cân nhắc chọn trọng tài trong nước hay quốc tế

Nếu hợp đồng lớn, liên quan quốc tế mạnh, có thể chọn trọng tài quốc tế uy tín (ví dụ ICC, SIAC).
Nếu chủ đầu tư muốn dùng trọng tài trong nước, nhưng vẫn giữ yếu tố quốc tế trong luật áp dụng và thẩm quyền.

Dự trù chi phí và thời gian

Tranh chấp quốc tế thường kéo dài hơn, chi phí cao hơn.
Cần tính đến chi phí phiên dịch, tòa án quốc tế, chi phí công nhận phán quyết.

Luật sư chuyên lĩnh vực xây dựng và quốc tế song hành từ đầu

Khi đàm phán hợp đồng, nên có luật sư giỏi mảng hợp đồng quốc tế kiểm soát rủi ro pháp lý.
Khi tranh chấp phát sinh, luật sư sẽ hỗ trợ phân tích lựa chọn chiến lược (trọng tài, tòa án, hòa giải) phù hợp.