Các phương thức giải quyết tranh chấp phổ biến tại Việt Nam
Khi doanh nghiệp hay cá nhân ở Việt Nam rơi vào tình huống có tranh chấp – dù là hợp đồng, đầu tư, lao động hay thương mại – điều đầu tiên cần hiểu là: không có một “phương án tối ưu duy nhất” áp dụng cho mọi trường hợp. Mỗi phương thức giải quyết tranh chấp đều có ưu điểm, hạn chế và điều kiện áp dụng riêng. Dưới đây là tổng hợp các phương thức thường dùng tại Việt Nam, kèm phân tích để bạn cân nhắc lựa chọn giải pháp phù hợp.
1. Những phương thức giải quyết tranh chấp chính tại Việt Nam
1.1. Thương lượng trực tiếp (Negotiation)
Đây là bước khởi đầu rất tự nhiên — hai bên tranh chấp ngồi lại với nhau, rà soát vấn đề, đưa ra đề xuất và tìm thỏa thuận chung mà không cần áp dụng cơ chế pháp lý hay bên thứ ba.
Ưu điểm: nhanh chóng, chi phí thấp, linh hoạt và không gây “mất mặt” cho bên nào.
Hạn chế: nếu bên kia thiếu thiện chí, hoặc mức độ mâu thuẫn cao thì rất dễ thất bại, không có tính cưỡng chế nếu thỏa thuận bị vi phạm.
Lưu ý ở Việt Nam: Nhiều văn bản pháp luật xem thương lượng như bước cần có trước khi đi đến các biện pháp mang tính pháp lý hơn, đặc biệt trong các tranh chấp kinh doanh, hợp đồng, đầu tư.
Trong thực tế, nhiều vụ việc thành công vì hai bên chủ động thương lượng, giữ được mối quan hệ hợp tác sau tranh chấp.
1.2. Hòa giải (Mediation / Conciliation)
Khi thương lượng không thành, hòa giải là bước tiếp theo — có sự tham gia của một bên thứ ba trung gian (hòa giải viên) để hỗ trợ hai bên tìm điểm chung.
Cơ sở pháp lý: ở lĩnh vực thương mại, hòa giải thương mại được quy định tại Nghị định 22/2017/NĐ-CP về hòa giải thương mại.
Nguyên tắc bắt buộc: hòa giải phải “tự nguyện, bình đẳng, bảo mật” giữa các bên; bất kỳ thỏa thuận hòa giải không được vi phạm pháp luật, đạo đức xã hội.
Ưu điểm: vẫn linh hoạt như thương lượng, nhưng có hỗ trợ từ bên trung gian để giảm áp lực xung đột; nếu thành – các bên dễ thực hiện hơn.
Hạn chế: kết quả hòa giải không có tính cưỡng chế nếu bên nào đó từ chối thực hiện; nếu hòa giải không thành, phải tiếp sang trọng tài hoặc tòa án.
Một điểm mới được nhấn mạnh trong các quy định gần đây là: trong tranh chấp giữa người tiêu dùng và doanh nghiệp, hòa giải được khuyến khích nhiều hơn nhằm giảm áp lực cho hệ thống tòa án.
1.3. Trọng tài (Arbitration)
Trọng tài là phương thức giải quyết tranh chấp mà các bên thỏa thuận chọn một hoặc nhiều trọng tài viên độc lập để xét xử như “tòa tư nhân”.
Điều kiện áp dụng: phải có thỏa thuận trọng tài hợp lệ giữa các bên, thường bằng văn bản hoặc quy định rõ trong hợp đồng.
Pháp lý ràng buộc: phán quyết trọng tài có giá trị cưỡng chế thi hành như bản án của tòa án (nếu các điều kiện được đáp ứng).
Ưu điểm: thủ tục linh hoạt hơn tòa án, thời gian giải quyết thường nhanh hơn, bí mật hơn — rất phù hợp khi tranh chấp có yếu tố kỹ thuật hoặc thương mại cao.
Hạn chế: nếu không có thỏa thuận trọng tài hoặc thỏa thuận bị vô hiệu, trọng tài không thể giải quyết. Tòa án sẽ từ chối thụ lý nếu có thỏa thuận trọng tài hợp lệ.
Lưu ý: trong đầu tư, nếu giữa các bên có yếu tố nước ngoài, có thể lựa chọn trọng tài quốc tế hoặc trung tâm trọng tài quốc tế nếu hợp đồng có điều khoản như vậy. Luật Đầu tư 2020 có quy định tranh chấp đầu tư có thể đưa ra trọng tài nước ngoài (nếu có thỏa thuận và không trái điều ước quốc tế mà Việt Nam tham gia).
1.4. Tòa án (Litigation / Court)
Khi các phương thức trên không thể mang lại kết quả hoặc không phù hợp, tranh chấp sẽ được đưa ra tòa án nhà nước để giải quyết bằng tố tụng dân sự hoặc tố tụng kinh tế (tùy loại tranh chấp).
Cơ sở pháp lý: Bộ luật Tố tụng Dân sự 2015 (sửa đổi), các luật chuyên ngành như Luật Thương mại, Luật Đầu tư, Luật Đất đai, Luật Lao động...
Thẩm quyền và thủ tục: các bên phải tuân thủ trình tự, thủ tục khởi kiện, chứng minh, bào chữa, xét xử.
Ưu điểm: bản án của tòa án có tính cưỡng chế pháp lý cao; nếu thắng kiện, bên thua phải thi hành bản án hoặc bị cưỡng chế thi hành.
Hạn chế: thủ tục thường kéo dài, chi phí công sức không nhỏ; quan hệ giữa các bên có thể căng thẳng hơn; ít linh hoạt so với trọng tài.
Lưu ý: nếu bên đã có thỏa thuận trọng tài hợp lệ mà một bên khởi kiện ra tòa án, tòa án có nghĩa vụ từ chối thụ lý, trừ khi thỏa thuận trọng tài vô hiệu hoặc không thể thực hiện được.
Cũng cần lưu ý trong tranh chấp đất đai, Luật Đất đai 2024 có nhiều điều chỉnh về thẩm quyền giải quyết, nên việc khởi kiện ra tòa án cần nắm chắc các quy định mới.
1.5. Các hình thức giải quyết tranh chấp thay thế (ADR – Alternative Dispute Resolution) tiên tiến
Ngoài các phương án truyền thống, trên thế giới nói chung và tại Việt Nam cũng bắt đầu xuất hiện các mô hình ADR bổ sung như:
Đánh giá trung lập (Neutral Evaluation): bên thứ ba chuyên môn đánh giá điểm mạnh, yếu của tranh chấp để hai bên hiểu rõ hơn và dễ đi đến thỏa thuận. MOJ (Bộ Tư pháp) đưa phương thức này vào phạm vi các phương thức giải quyết tranh chấp.
Mini-trial (hòa giải ba bên): các bên tự đưa người đại diện để trình bày quan điểm, sau đó hòa giải viên hoặc trung gian cố gắng kéo hai bên về thỏa thuận.
Tham vấn chuyên gia (Expert Determination / Expert Adjudication): nếu tranh chấp liên quan lĩnh vực kỹ thuật, các bên có thể đồng ý để một chuyên gia độc lập đưa ra nhận định mang tính ràng buộc hoặc không ràng buộc.
Các phương thức ADR này không phổ biến như trọng tài hay hòa giải truyền thống tại Việt Nam, nhưng nếu áp dụng đúng hoàn cảnh (nhất là tranh chấp kỹ thuật, công nghệ, sở hữu trí tuệ) thì có thể giúp tiết kiệm thời gian, chi phí và giữ quan hệ hợp tác tốt hơn.
2. Lựa chọn phương thức nào cho tình huống của bạn?
Việc chọn phương thức phù hợp phụ thuộc vào nhiều yếu tố: bản chất vụ việc (hợp đồng, đầu tư, lao động, sở hữu trí tuệ…), tốc độ mong muốn, chi phí chấp nhận được, mức độ căng thẳng quan hệ giữa các bên, yếu tố quốc tế hay trong nước, và liệu các bên có thỏa thuận trước đó hay không.
Dưới đây là một số gợi ý để cân nhắc:
Nếu hai bên còn thiện chí và muốn giữ quan hệ hợp tác, nên bắt đầu với thương lượng, nếu thất bại thì tiếp hòa giải.
Nếu vụ việc có tính chuyên môn cao hoặc có yếu tố quốc tế, trọng tài có thể là lựa chọn hợp lý nhờ tính linh hoạt, chuyên môn và khả năng chọn trọng tài viên phù hợp.
Nhưng nếu tranh chấp có tính chất lớn, cần quyết định rõ ràng và khả năng cưỡng chế cao, đưa vụ việc ra tòa án là lựa chọn cuối cùng, đặc biệt khi các phương án khác không khả thi.
Trong các tranh chấp kỹ thuật, sở hữu trí tuệ hay khi muốn tìm giải pháp mới mẻ, có thể thử các mô hình ADR như đánh giá trung lập, hoặc tham vấn chuyên gia trước khi đi vào tố tụng.
Liên hệ với DEDICA Law Firm để được tư vấn pháp lý chuyên sâu!
📞 Hotline: (+84) 39 969 0012 (Hỗ trợ qua WhatsApp, WeChat và Zalo)
🏢 Trụ sở chính: 144 đường Võ Văn Tần, phường Xuân Hòa, TP. Hồ Chí Minh (144 đường Võ Văn Tần, phường Võ Thị Sáu, Quận 3, TP. Hồ Chí Minh)
🕒 Giờ làm việc: Thứ Hai – Thứ Sáu (8:30 – 18:00)
Liên hệ ngay để nhận tư vấn miễn phí lần đầu từ đội ngũ luật sư chuyên nghiệp của chúng tôi!
