Quy trình giải quyết tranh chấp hợp đồng vận tải quốc tế tại Việt Nam

Sep 23

Khi doanh nghiệp Việt Nam tham gia vào hợp đồng vận tải quốc tế, tranh chấp có thể nảy sinh do nhiều nguyên nhân — giao hàng chậm, hàng hóa hư hại, việc thanh toán hoặc điều kiện giao nhận không rõ ràng… Để xử lý những tranh chấp này hiệu quả, cần hiểu rõ quy trình pháp lý, lựa chọn phương thức giải quyết tranh chấp, các bước chuẩn bị và các lưu ý quan trọng. Bài viết dưới đây sẽ tổng hợp từ các nguồn mới nhất và cập nhật thực tiễn tại Việt Nam.

1. Cơ sở pháp luật và lựa chọn phương thức giải quyết tranh chấp

1.1. Các văn bản, nguồn luật áp dụng đối với hợp đồng vận tải quốc tế

Bộ luật Dân sự 2015: quy định chung về hợp đồng dân sự có yếu tố nước ngoài, xác định luật áp dụng, nghĩa vụ, quyền lợi của các bên.
Bộ luật Hàng hải Việt Nam 2015: những quy định liên quan vận tải hàng hóa đường biển quốc tế, trách nhiệm vận chuyển, rủi ro, trách nhiệm về thời gian và mức độ chịu trách nhiệm khi có thiệt hại.
Luật Thương mại 2005: điều chỉnh quan hệ thương mại quốc tế, nghĩa vụ của bên mua, bên bán, cách tính cước vận chuyển – nếu có thỏa thuận.
Luật Trọng tài Thương mại 2010: nếu bên trong hợp đồng có điều khoản trọng tài để giải quyết tranh chấp.
Ngoài ra, có các điều ước quốc tế nếu Việt Nam là thành viên, hoặc tập quán quốc tế trong lĩnh vực vận tải – nhưng lưu ý: một số điều ước liên quan đến vận tải biển mà nhiều nước áp dụng (ví dụ Quy tắc Hagues, Hamburg, Rotterdam…) Việt Nam chưa tham gia hoặc chưa áp dụng rộng rãi.

1.2. Phương thức giải quyết tranh chấp phổ biến

Tranh chấp hợp đồng vận tải quốc tế có thể được giải quyết theo các phương thức sau:

Thương lượng & đàm phán trực tiếp: ưu tiên khi các bên còn thiện chí, muốn giữ quan hệ lâu dài. Tiết kiệm chi phí, thời gian.
Hoà giải bên ngoài (hoặc nội bộ): dùng hòa giải viên độc lập để hỗ trợ hai bên tìm giải pháp thoả đáng.
Trọng tài thương mại: nếu có thỏa thuận điều khoản trọng tài trong hợp đồng. Trọng tài có ưu điểm là nhanh hơn tòa án, có thể chọn luật áp dụng, địa điểm và ngôn ngữ trọng tài. Ví dụ trong tranh chấp dịch vụ logistics quốc tế, nhiều doanh nghiệp chọn Trung tâm Trọng tài Quốc tế Việt Nam hay VIAC.
Tòa án nhân dân: nếu không có điều khoản trọng tài, hoặc trọng tài không phải là lựa chọn; hoặc nếu một bên muốn tính cách bắt buộc của bản án. Tòa án sẽ xét thẩm quyền, luật áp dụng, chứng cứ, quá trình tố tụng.

2. Quy trình chi tiết giải quyết tranh chấp hợp đồng vận tải quốc tế

Dưới đây là các bước thường thấy trong thực tiễn và theo quy định pháp luật mới nhất tại Việt Nam khi doanh nghiệp muốn giải quyết tranh chấp hợp đồng vận tải quốc tế.

2.1. Bước chuẩn bị ban đầu

Xác định tranh chấp & thu thập chứng cứ: xác định rõ vấn đề tranh chấp (thiếu hàng, hư hỏng, chậm giao, vi phạm thanh toán, rủi ro vận tải, bất khả kháng,…), thu các chứng từ: hợp đồng, biên bản bàn giao, vận đơn (bill of lading), hóa đơn, chứng chỉ chất lượng, biên bản giám định, ảnh/video/hồ sơ liên quan.
Xem lại hợp đồng: các điều khoản quan trọng như điều khoản giải quyết tranh chấp, thỏa thuận lựa chọn luật áp dụng, địa điểm, phương thức, ngôn ngữ, thời hạn khởi kiện, phí phạt vi phạm nếu có. Nếu hợp đồng không rõ, sẽ có rủi ro trong quá trình tranh chấp.
Ước tính thiệt hại & tính thời hạn: tính toán chi phí thiệt hại, chi phí vận chuyển, lãi nếu có, cùng với việc kiểm tra thời hiệu khởi kiện theo loại hợp đồng & luật áp dụng (ví dụ hợp đồng vận tải hàng không quốc tế có thời hiệu nhất định theo Luật Hàng không Dân dụng)

2.2. Lựa chọn phương thức & nộp đơn khởi kiện / trọng tài

Lựa chọn phương thức giải quyết tranh chấp:
- Nếu có điều khoản trọng tài, cân nhắc sử dụng trọng tài để có tính linh hoạt, thủ tục nhanh hơn.
- Nếu không có điều khoản trọng tài, hoặc một bên không muốn trọng tài, lựa chọn khởi kiện tại tòa án.
Chuẩn bị hồ sơ khởi kiện / yêu cầu trọng tài:
- Đơn khởi kiện hoặc yêu cầu trọng tài (nêu rõ yêu cầu, căn cứ pháp lý, chứng cứ).
- Các tài liệu liên quan (như ở bước chuẩn bị).
- Chứng minh thẩm quyền (có điều khoản trọng tài hay không, tòa án nào có thẩm quyền – nếu có yếu tố nước ngoài, địa điểm cư trú hoặc trụ sở của bị đơn sẽ ảnh hưởng)
Nộp hồ sơ:
- Nếu là trọng tài: nộp cho trung tâm trọng tài được thỏa thuận, trả phí trọng tài nếu có.
- Nếu là tòa án: nộp tại tòa án nhân dân có thẩm quyền; nộp bản dịch nếu có tài liệu nước ngoài; nộp tạm ứng án phí; kiểm tra các thủ tục theo Tố tụng Dân sự.

2.3. Xử lý, xét xử & ra quyết định

Thẩm quyền và xét xử: tòa án thụ lý nếu đủ điều kiện, trọng tài thành lập hội đồng trọng tài.
Hòa giải nếu có: trong tố tụng dân sự, tòa án có thể tiến hành hòa giải; trong trọng tài, đôi khi có phiên họp tiền tố tụng để thúc đẩy thoả thuận.
Phiên xét xử hoặc phiên trọng tài: các bên trình bày chứng cứ, lập luận, hội đồng trọng tài hoặc thẩm phán phân xử. Có thể có giám định, tổ chức đóng góp ý kiến chuyên môn nếu hàng hóa bị hư hại.
Ra bản án hoặc phán quyết trọng tài: quyết định rõ có chấp nhận yêu cầu khởi kiện hay yêu cầu bị đơn bồi thường, xác định mức thiệt hại, lãi suất nếu có, án phí hoặc phí trọng tài.

2.4. Thi hành quyết định & kháng cáo, công nhận

Kháng cáo / phản tố: nếu tòa án sơ thẩm hoặc trọng tài có quy định cho phép, bên bị thất kiện có thể kháng cáo lên tòa án cấp cao hơn.
Công nhận và thi hành bản án/phán quyết:
- Nếu bản án/tòa án trong nước → thi hành án dân sự thông thường.
- Nếu phán quyết trọng tài quốc tế → cần công nhận tại tòa án Việt Nam nếu bên thua kiện không tự nguyện thi hành; căn cứ Luật Trọng tài Thương mại và công ước quốc tế nếu Việt Nam là thành viên.
Biện pháp khẩn cấp tạm thời (nếu cần thiết): trước khi ra bản án / phán quyết, nếu có nguy cơ mất tài sản, hư hỏng thêm, một bên có thể yêu cầu tòa án hoặc trọng tài áp dụng biện pháp khẩn cấp để bảo vệ quyền lợi.

3. Lưu ý thực tiễn

3.1. Những điểm thường gây rủi ro

Hợp đồng thiếu hoặc mơ hồ điều khoản giải quyết tranh chấp, luật áp dụng, địa điểm xét xử hoặc trọng tài, ngôn ngữ… Khi hợp đồng thiếu rõ ràng thì việc xác định thẩm quyền và luật áp dụng sau này rất phức tạp.
Thiếu chứng cứ đầy đủ – ví dụ vận đơn, hóa đơn, biên bản giao nhận, biên bản giám định,… khi hàng hóa bị hư hại.
Chậm khởi kiện: thời hiệu có thể hết đối với một số loại tranh chấp, đặc biệt hợp đồng vận chuyển hàng không.
Sự khác biệt giữa các luật áp dụng quốc tế hoặc tập quán quốc tế – nếu các bên không có thỏa thuận về luật áp dụng, Việt Nam sẽ áp luật của nước có mối liên hệ gắn bó nhất.

3.2. Các bước phòng ngừa

Khi soạn hợp đồng: luôn đưa vào điều khoản giải quyết tranh chấp rõ ràng (thỏa thuận trọng tài hay tòa án, luật áp dụng, địa điểm, ngôn ngữ).
Xác định rõ bên chịu trách nhiệm về bảo hiểm, trách nhiệm vận chuyển, rủi ro khi hàng hóa bị mất hay hư hỏng.
Yêu cầu bên vận tải / bên thuê phải có chứng từ rõ ràng, vận đơn, xác nhận tình trạng hàng hóa tại đầu & cuối hành trình.
Dự liệu về các tình huống bất khả kháng, điều kiện lực lượng cao, thiên tai, chiến tranh, thay đổi luật – có điều khoản xử lý rủi ro.

4. Kết luận

Việc giải quyết tranh chấp hợp đồng vận tải quốc tế tại Việt Nam có thể rất phức tạp, vì liên quan nhiều yếu tố: luật áp dụng, thẩm quyền, chứng cứ, thủ tục trọng tài hay tòa án. Nhưng nếu các bên chuẩn bị kỹ lưỡng từ đầu: soạn hợp đồng tốt, điều khoản rõ ràng, chứng từ đầy đủ, lựa chọn phương thức giải quyết tranh chấp phù hợp — thì khả năng thắng kiện cao hơn rất nhiều, thời gian và chi phí cũng được kiểm soát tốt hơn.

Nếu doanh nghiệp bạn đang gặp tranh chấp hợp đồng vận tải quốc tế — lo lắng về việc mất quyền lợi, khó thi hành bản án hoặc phán quyết — đừng để muộn. Việc tìm kiếm tư vấn pháp lý chuyên sâu, chuẩn bị hồ sơ đầy đủ ngay từ đầu là bước đi sáng suốt để bảo vệ quyền lợi và uy tín kinh doanh quốc tế.