Xử lý tranh chấp hợp đồng phái sinh tài chính tại Việt Nam

Sep 22

1. Hợp đồng phái sinh tài chính là gì & các quy định pháp lý liên quan

Trước khi bước vào các biện pháp xử lý tranh chấp, mình điểm lại sơ bộ để bạn hiểu rõ hợp đồng phái sinh tài chính là gì, và khung pháp lý hiện hành ở Việt Nam — từ đó mới có căn cứ tốt để giải quyết khi có tranh chấp.

Hợp đồng phái sinh tài chính là những hợp đồng mà giá trị của chúng phụ thuộc vào giá trị của tài sản cơ sở (chứng khoán, trái phiếu, chỉ số, lãi suất, ngoại tệ, v.v.). Các dạng phổ biến: hợp đồng tương lai (futures), quyền chọn (options), hợp đồng kỳ hạn (forward), hoán đổi (swap), nghĩa là nếu có biến động tài sản cơ sở thì hình thức phái sinh sẽ có lợi hoặc thiệt hại.
Luật Chứng khoán 2019 là văn bản chủ đạo điều chỉnh các hoạt động chứng khoán và thị trường chứng khoán phái sinh. Nó quy định rõ về quyền, nghĩa vụ của các bên tham gia, cũng như biện pháp xử lý vi phạm.
Nghị định 158/2020/NĐ-CP quy định chi tiết hoạt động chứng khoán phái sinh và thị trường chứng khoán phái sinh, trong đó có bù trừ, thanh toán, giao dịch hợp đồng tương lai chỉ số và tương lai trái phiếu chính phủ. Thông tư 58/2021/TT-BTC hướng dẫn thi hành một số nội dung của Nghị định này, đặc biệt liên quan đến bù trừ, thanh toán, quản lý tài sản ký quỹ, trách nhiệm khi thất thoát hoặc mất khả năng thanh toán.
Một điểm mới gần đây là Tháng 6/2025, có sửa đổi về mẫu hợp đồng giao dịch chứng khoán phái sinh (Theo Thông tư 14/2025/TT-BTC) thay thế một số mẫu trước đây để cập nhật các điều khoản xử lý tranh chấp, xử lý trường hợp mất khả năng thanh toán, lỗi thông tin...

2. Các tình huống tranh chấp & cách xử lý hợp đồng phái sinh tài chính

Khi hợp đồng phái sinh phát sinh tranh chấp, thường sẽ nằm trong một số nhóm sau. Mình sẽ chia nhỏ từng trường hợp + cách xử lý thực tiễn & pháp lý:

2.1. Các tình huống tranh chấp thường gặp

Mất khả năng thanh toán

Khi thành viên bù trừ hoặc khách hàng không thể thanh toán lỗ vị thế, nghĩa vụ thanh toán theo hợp đồng chứng khoán phái sinh, Thông tư 58/2021 quy định rõ các tình trạng mất khả năng thanh toán.

Lỗi trong ký quỹ, sử dụng tài sản ký quỹ, sai thông tin hoặc sai số hợp đồng nắm giữ

Ví dụ thành viên không bù trừ không đáp ứng được tài sản ký quỹ, quản lý tài sản ký quỹ chưa đúng, hoặc có sai sót về thông tin. Đây là nguồn tranh chấp giữa thành viên giao dịch – thành viên bù trừ hoặc giữa thành viên bù trừ với khách hàng.

Lỗi về thanh toán, chậm hoặc không thanh toán

Thanh toán tiền chênh lệch, thanh toán cuối khi đáo hạn hợp đồng tương lai, hoặc các chi phí phát sinh khác. Nếu bên phải trả chậm hoặc không trả — tranh chấp sẽ phát sinh. Thông tư 58/2021 quy định trách nhiệm, nghĩa vụ thanh toán & biện pháp xử lý khi có vi phạm.

Tranh chấp nội dung hợp đồng

Ví dụ: có điều khoản không rõ ràng, cách tính lãi/lỗ vị thế, giá thanh toán cuối cùng, hay điều khoản chấm dứt hợp đồng, thay đổi hợp đồng. Việc các mẫu hợp đồng, bản sửa đổi mới như Thông tư 14/2025 đưa vào nhằm hoàn thiện các điều khoản này.

Vi phạm quy chế bù trừ, thanh toán của Sở GDCK, VSD, hoặc Tổng công ty lưu ký và bù trừ chứng khoán Việt Nam (VSD)

Nếu các chủ thể này không thực hiện đúng trách nhiệm theo quy chế hiện hành, cũng có thể phát sinh tranh chấp.

2.2. Các bước và phương thức xử lý tranh chấp

Dưới đây là các bước thực tế + phương thức bạn hoặc doanh nghiệp, nhà đầu tư có thể áp dụng để xử lý tranh chấp hợp đồng phái sinh:

Thương lượng & hòa giải

Trước hết, bên bị thiệt hại nên gửi thông báo yêu cầu đối phương giải trình, thực hiện nghĩa vụ, sửa sai.
Nếu hợp đồng có điều khoản giải quyết tranh chấp (ví dụ chọn Tòa án, hoặc Trọng tài), sử dụng điều khoản đó để mời bên kia tham gia hòa giải hoặc trung gian.

Kiểm tra chứng cứ hợp đồng & bản mẫu hợp đồng mới nhất

Xem hợp đồng gốc, phụ lục, mẫu hợp đồng cập nhật (ví dụ mẫu theo Thông tư 58/2021 hoặc Thông tư 14/2025) để xác định các điều khoản xử lý tranh chấp, xử lý mất khả năng thanh toán, trách nhiệm ký quỹ… nếu mẫu cũ và mẫu mới khác nhau.
Chứng từ liên quan: sao kê vị thế, thông báo ký quỹ, chứng từ thanh toán, email, thông báo từ Sở GDCK, VSD.

Áp dụng quy định trong Thông tư & Nghị định

Nghị định 158/2020/NĐ-CP + Thông tư 58/2021 là khung pháp lý quan trọng. Những quy định về mất khả năng thanh toán, sử dụng Quỹ bù trừ, quy trình thanh lý hợp đồng khi vi phạm ký quỹ, quyền hạn của VSD khi nhà đầu tư/thành viên bù trừ vi phạm.
Nếu mẫu hợp đồng mới (theo Thông tư 14/2025) đã cập nhật điều khoản giải quyết tranh chấp, thì phải hiểu rõ điều đó và xem liệu nó có ưu tiên hơn các bản mẫu cũ hay không.

Yêu cầu xử lý từ VSD / Sở GDCK

Trong những trường hợp nhà đầu tư bị ảnh hưởng bởi thành viên giao dịch hoặc thành viên bù trừ, có thể kiến nghị đến VSD hoặc Sở để kiểm tra xem có vi phạm quy chế hay quy định về bù trừ, thanh toán, ký quỹ hay không.
VSD có quyền thanh lý vị thế, sử dụng tài sản ký quỹ, sử dụng Quỹ bù trừ nếu bên vi phạm mất khả năng thanh toán.

Khởi kiện tại Tòa án hoặc Trọng tài

Nếu thương lượng, hòa giải không thành thục, có thể khởi kiện Tòa án dân sự tại nơi bị sự kiện xảy ra hoặc nơi bị đơn cư trú theo quy định của Bộ luật Tố tụng Dân sự.
Hợp đồng có thể có điều khoản chọn Trọng tài — nếu vậy bên muốn kiện cần đảm bảo điều kiện, thỏa thuận Trọng tài là hợp pháp và có hiệu lực.
Khi khởi kiện, người kiện cần có đủ chứng cứ: hợp đồng, bản mẫu hợp đồng áp dụng, các thông báo, sao kê thanh toán, chứng từ chứng minh lỗi/thiệt hại.

Thẩm quyền & thủ tục tố tụng

Thẩm quyền giải quyết tranh chấp thường là Tòa án nhân dân; nếu có điều khoản Trọng tài và hai bên đồng ý.
Thủ tục tố tụng dân sự áp dụng khi khởi kiện tại Tòa án, theo Bộ luật Tố tụng Dân sự.
Trong trường hợp chứng khoán, Luật Chứng khoán năm 2019 có quy định rõ việc sử dụng Tòa án hoặc Trọng tài để giải quyết tranh chấp trong hoạt động chứng khoán phái sinh nếu hai bên có thỏa thuận.

2.3. Các khó khăn & rủi ro khi xử lý tranh chấp

Biến động giá cao, tính toán thiệt hại khó đoán: Giá tài sản cơ sở có thể biến động mạnh khiến việc xác định thiệt hại chính xác phức tạp.
Thiếu đồng bộ mẫu hợp đồng / điều khoản xử lý tranh chấp: Nếu hợp đồng sử dụng mẫu cũ chưa cập nhật với mẫu mới, có thể có tranh cãi về điều khoản giải quyết.
Thời hạn pháp lý & chứng cứ: Có thể mất chứng từ nếu không lưu trữ tốt; cũng cần lưu ý thời hiệu khởi kiện theo luật liên quan.
Rủi ro về phá sản hoặc mất khả năng thanh toán của bên đối tác: Khi bên bị vi phạm mất khả năng thanh toán, việc thu hồi thiệt hại khó hơn. Các biện pháp thanh lý ký quỹ, sử dụng Quỹ bù trừ có thể áp dụng, nhưng có giới hạn.

2.4. Gợi ý chiến lược & kinh nghiệm thực tế

Dưới đây là những trải nghiệm & gợi ý để xử lý tranh chấp hợp đồng phái sinh hiệu quả hơn:

Kiểm tra kỹ mẫu hợp đồng mới nhất ngay từ đầu: Nếu bạn là nhà đầu tư hoặc doanh nghiệp tham gia vào hợp đồng phái sinh, yêu cầu bên cung cấp hợp đồng dùng bản mẫu đã sửa đổi theo Thông tư 14/2025/TT-BTC nếu có, hoặc điều khoản xử lý tranh chấp, mất khả năng thanh toán, chấm dứt hợp đồng rõ ràng.
Yêu cầu trong hợp đồng điều khoản giải quyết tranh chấp bằng Tòa án hoặc Trọng tài, và nơi giải quyết, luật áp dụng, chi phí, điều khoản thi hành án rõ ràng.
Lưu trữ chứng từ đầy đủ: Văn bản giao dịch, các thông báo ký quỹ, sao kê tài khoản, biên bản thanh toán, thông báo từ VSD hoặc Sở GDCK.
Theo dõi sát rủi ro thanh toán & thực hiện ngay biện pháp ký quỹ: Khi hợp đồng có điều khoản ký quỹ, nếu giá biến động, bạn nên chủ động yêu cầu bổ sung ký quỹ hoặc thỏa thuận các biện pháp bảo đảm thanh toán.
Tham vấn luật sư với chuyên môn chứng khoán phái sinh ngay khi phát hiện vi phạm nhỏ, bởi vì để tranh chấp kéo dài có thể làm thiệt hại lớn.
Xem xét sử dụng Trọng tài nếu có điều kiện và lợi thế pháp lý: Trọng tài có thể nhanh hơn, linh hoạt hơn, đặc biệt với tranh chấp liên quan đến quốc tế hoặc khi các bên muốn giữ bí mật các thông tin tài chính nhạy cảm.

3. Kết luận

Việc xử lý tranh chấp hợp đồng phái sinh tài chính tại Việt Nam có thể khá phức tạp vì liên quan đến nhiều chủ thể (nhà đầu tư, thành viên bù trừ, VSD, Sở GDCK), luật chuyên ngành, và các điều khoản hợp đồng. Nhưng với khung pháp lý hiện tại (Luật Chứng khoán 2019, Nghị định 158/2020, Thông tư 58/2021, các mẫu hợp đồng mới 2025), chúng ta có nhiều công cụ để bảo vệ quyền lợi.