Giải quyết tranh chấp thương mại quốc tế bằng trọng tài: Ưu nhược điểm so với tòa án

Khi doanh nghiệp Việt Nam tham gia giao dịch quốc tế, việc lựa chọn phương thức giải quyết tranh chấp như trọng tài thương mại quốc tế hay tòa án trở nên đặc biệt quan trọng. Bài viết này phân tích chi tiết ưu nhược điểm của giải quyết tranh chấp quốc tế bằng trọng tài so với tòa án, giúp bạn đọc – đặc biệt doanh nghiệp – hiểu rõ hơn lựa chọn phù hợp và tránh rủi ro pháp lý. Từ khóa: tranh chấp thương mại quốc tế, trọng tài thương mại quốc tế, tòa án Việt Nam.

1. Khái niệm, bối cảnh và cơ sở pháp lý

1.1. Khái niệm tranh chấp thương mại quốc tế và trọng tài

Khi một doanh nghiệp Việt Nam tham gia vào giao dịch có yếu tố nước ngoài – ví dụ nhập khẩu, xuất khẩu, hợp tác đầu tư hoặc hợp đồng dịch vụ với đối tác nước ngoài – rất có thể phát sinh tranh chấp thương mại quốc tế. Theo các chuyên gia pháp lý, trọng tài thương mại quốc tế là phương thức giải quyết các tranh chấp phát sinh từ các quan hệ có yếu tố quốc tế mà các bên thỏa thuận đưa ra trọng tài.
Một vụ tranh chấp được coi là mang yếu tố quốc tế khi ít nhất một bên có trụ sở ở nước ngoài, hoặc nơi xét xử trọng tài nằm ngoài lãnh thổ Việt Nam, hoặc nội dung tranh chấp có liên quan tới nhiều nước.

1.2. Cơ sở pháp lý tại Việt Nam

Tại Việt Nam, việc giải quyết tranh chấp bằng trọng tài được điều chỉnh chủ yếu bởi Luật Trọng tài Thương mại 2010, Bộ luật Tố tụng Dân sự 2015 và các nghị quyết hướng dẫn như Nghị quyết 01/2014/NQ‑HĐTP.
Thỏa thuận trọng tài là điều kiện bắt buộc để phương thức trọng tài được áp dụng. Ví dụ, tại Điều 5 của Luật Trọng tài Thương mại quy định việc giải quyết tranh chấp bằng trọng tài chỉ được thực hiện khi các bên có thỏa thuận trọng tài.
Ngoài ra, trong lĩnh vực có yếu tố quốc tế, việc chọn địa điểm, ngôn ngữ, luật áp dụng… đều có thể được thỏa thuận linh hoạt.

2. Ưu điểm của giải quyết tranh chấp thương mại quốc tế bằng trọng tài so với tòa án

2.1. Tính linh hoạt, chủ động trong tố tụng

Một trong những lợi thế lớn khi dùng trọng tài để giải quyết tranh chấp quốc tế là sự linh hoạt — các bên có thể thỏa thuận về trình tự tố tụng, lựa chọn trọng tài viên, địa điểm, ngôn ngữ và luật áp dụng. Điều này đặc biệt quan trọng trong bối cảnh giao dịch quốc tế nơi các bên đến từ các hệ thống pháp luật khác nhau.
So với xét xử tại tòa án trên lãnh thổ Việt Nam – nơi thủ tục tố tụng rất rõ ràng, thời gian kéo dài, khả năng kháng cáo, công khai – trọng tài cho phép các bên chủ động hơn, tiết kiệm thời gian hơn.

2.2. Bảo mật và chuyên môn phù hợp

Ở các vụ tranh chấp quốc tế, việc giữ kín thông tin kinh doanh, bí mật thương mại hoặc danh tiếng rất quan trọng. Với trọng tài, phiên họp thường không công khai, bản phán quyết không công bố đại trà, giúp bảo mật tốt hơn so với tòa án.
Hơn nữa, các bên có thể chọn trọng tài viên có chuyên môn cụ thể về ngành, lĩnh vực đang tranh chấp (ví dụ thương mại quốc tế, đầu tư, xây dựng) — điều mà tòa án thường không linh hoạt bằng.

2.3. Hiệu lực chung thẩm và khả năng thi hành quốc tế

Một phán quyết trọng tài quốc tế được các bên đồng thuận và thường được thi hành ở nhiều nước theo các công ước quốc tế như Công ước New York 1958. Tại Việt Nam, việc công nhận và thi hành phán quyết trọng tài cũng có khung pháp lý.
So với tòa án, trọng tài không cho phép kháng cáo thông thường, nghĩa là phán quyết là chung thẩm, tạo tính chắc chắn cao hơn.

3. Nhược điểm và rủi ro cần cân nhắc khi chọn trọng tài

3.1. Chi phí thường cao hơn và phụ thuộc ý chí các bên

Mặc dù thuận tiện nhưng giải quyết bằng trọng tài có chi phí cao hơn nhiều so với tòa án. Ví dụ, mức phí tại một trung tâm trọng tài quốc tế ở Việt Nam rất lớn so với lệ phí xét xử cấp tòa.
Bên cạnh đó, trọng tài phụ thuộc mạnh mẽ vào thỏa thuận giữa các bên – nếu một bên không hợp tác trong lựa chọn trọng tài viên, thu thập chứng cứ, thực hiện phán quyết… sẽ gặp nhiều khó khăn trong thực tế.

3.2. Cơ chế áp dụng biện pháp khẩn cấp hạn chế & khó thay đổi phán quyết

Khác với tòa án – nơi có quyền nhà nước, có thể ra quyết định khẩn cấp, phong tỏa tài sản, thu thập chứng cứ buộc thực hiện – thiết chế trọng tài tại Việt Nam không có quyền lực cưỡng chế mạnh như tòa án.
Điều này đồng nghĩa với việc, nếu phán quyết trọng tài có sai sót thì khả năng kháng cáo rất hạn chế; phán quyết là chung thẩm và có thể gây hậu quả lớn nếu doanh nghiệp không lường trước.

3.3. Vướng mắc trong thi hành và hỗ trợ quốc tế

Dù phán quyết trọng tài quốc tế có được công nhận theo Công ước New York, nhưng tại Việt Nam vẫn còn các vướng mắc thực tế như thủ tục xin công nhận, giám sát thi hành; đặc biệt khi tài sản tranh chấp hoặc đối tượng thi hành ở nước ngoài.
Hơn nữa, nếu thỏa thuận trọng tài không rõ ràng hoặc có tranh chấp về thẩm quyền, tòa án Việt Nam vẫn có thể can thiệp để xác định và hủy phán quyết.

4. Kết luận

Với các doanh nghiệp hoạt động kinh doanh quốc tế tại Việt Nam, việc lựa chọn giữa giải quyết tranh chấp thương mại quốc tế bằng trọng tài và giải quyết tại tòa án là quyết định chiến lược và có tính sống còn.
Nếu doanh nghiệp ưu tiên thời gian nhanh, bí mật kinh doanh, chuyên môn trọng tài cao và có khả năng chi trả chi phí, thì trọng tài là lựa chọn hợp lý. Ngược lại, nếu doanh nghiệp cần quyền cưỡng chế mạnh, chi phí thấp hơn, hoặc muốn khả năng kháng cáo, tòa án có thể phù hợp hơn.

Tuy nhiên, không nên bỏ qua việc soạn thảo thỏa thuận trọng tài rõ ràng ngay từ khi ký hợp đồng quốc tế: lựa chọn địa điểm, ngôn ngữ, luật áp dụng, tổ chức trọng tài và chi phí… sẽ quyết định lớn hiệu quả khi tranh chấp xảy ra.

Liên hệ với DEDICA Law Firm để được tư vấn pháp lý chuyên sâu!

📞 Hotline: (+84) 39 969 0012 (Hỗ trợ qua WhatsApp, WeChat và Zalo)

🏢 Trụ sở chính: 144 đường Võ Văn Tần, phường Xuân Hòa, TP. Hồ Chí Minh (144 đường Võ Văn Tần, phường Võ Thị Sáu, Quận 3, TP. Hồ Chí Minh)

🕒 Giờ làm việc: Thứ Hai – Thứ Sáu (8:30 – 18:00)

Liên hệ ngay để nhận tư vấn miễn phí lần đầu từ đội ngũ luật sư chuyên nghiệp của chúng tôi!